Κυριακή 19 Ιουνίου 2011

πυρηνική ενέργεια

Το έγκλημα της Φουκουσίμα

  • http://www.socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=255:i86&Itemid=1font size 
Ο Γιώργος Ράγκος εξηγεί γιατί κανένα εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας δεν είναι ασφαλές.

Ο σεισμός των 9 Ρίχτερ, το τσουνάμι που ακολούθησε και η καταστροφή στο πυρηνικό εργοστάσιο Daiichi στη Fukushima ήταν ένα πολλαπλό σοκ για την Ιαπωνία και όλο τον κόσμο.

Ακόμα και σήμερα δεν υπάρχουν ακριβείς εκτιμήσεις για το μέγεθος της καταστροφής. Είναι σίγουρο ότι πάνω από 14 χιλιάδες άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους, άλλοι τόσοι και περισσότεροι αγνοούνται και οι ζημιές ανέρχονται σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια.
Όμως, ακόμα και αυτή η βιβλική καταστροφή είναι μικρή μπροστά στην καταστροφή που πρόκειται να επακολουθήσει από την έκλυση της ραδιενέργειας. Οι ιαπωνικές αρχές εκτιμούν ότι η έκλυση ραδιενέργειας αναμένεται να ξεπεράσει αυτή του Τσερνομπίλ και απαγόρευσε στους κατοίκους του Τόκιο να χρησιμοποιούν το νερό της βρύσης και την κατανάλωση γάλακτος και πράσινων λαχανικών από τις περιφέρειες γύρω από το πυρηνικό εργοστάσιο.
Όλα αυτά ξανανοίγουν τη συζήτηση για την χρήση ή μη της πυρηνικής ενέργειας αλλά και το αν μπορούμε να οργανώσουμε μία κοινωνία που θα καλύπτει τις ενεργειακές ανάγκες της χωρίς να βάζει σε κίνδυνο τη ζωή στον πλανήτη.
Ο σεισμός στην Ιαπωνία ήταν ο μεγαλύτερος της τελευταίας χιλιετίας και ο πέμπτος μεγαλύτερος που γνώρισε η ανθρωπότητα. Πίσω από αυτό το αδιαμφισβήτητο γεγονός κρύβονται όσοι επιχειρούν να μας πείσουν ότι αυτή η καταστροφή ήταν το αποτέλεσμα ενός απρόβλεπτου σε μέγεθος φυσικού γεγονότος και άρα δεν θα μπορούσε να υπάρχει κανένας ικανός σχεδιασμός για την προστασία της περιοχής.

Μια φυσική καταστροφή;

Λένε ψέματα. Η Ιαπωνία είναι η πιο σεισμογενής περιοχή του πλανήτη. Βρίσκεται στη ένωση τεσσάρων τεκτονικών πλακών και κάθε χρόνο σημειώνονται (και θα συνεχίσει να σημειώνονται) εκεί περίπου το 20% των ισχυρότερων σεισμών στον πλανήτη. Έχουν περάσει μόλις 16 χρόνια από τον σεισμό στο Κόμπε ο οποίος μέσα σε είκοσι δευτερόλεπτα, άφησε πίσω του 400.000 κατεστραμμένα κτίρια, 250.000 αστέγους και πάνω από 5.500 νεκρούς. Επειδή ένας σεισμός δεν μπορεί να προβλεφθεί ούτε χρονικά ούτε σε ένταση είναι απόλυτα φυσιολογικό ότι ο σχεδιασμός προστασίας να λαμβάνει υπ’ όψη του το χειρότερο σενάριο. Και όμως, σ’ αυτή τη πιο σεισμογενή χώρα, υπάρχουν 50 (!) πυρηνικά εργοστάσια. Πρόκειται για ένα προμελετημένο έγκλημα του δεύτερου πιο ανεπτυγμένου καπιταλισμού στον πλανήτη.
Το ερώτημα είναι γιατί κάτω από αυτές τις συνθήκες λειτουργούν 50 πυρηνικά εργοστάσια που παρέχουν πάνω από το ένα τρίτο της ηλεκτρικής ενέργειας (τρίτη χώρα σε χρήση πυρηνικής ενέργειας).
Η απάντηση είναι: για να είναι η Ιαπωνία ο δεύτερος πιο ανεπτυγμένος καπιταλισμός στον πλανήτη. Για το θαύμα του γιαπωνέζικου καπιταλισμού μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, στρατηγική σημασία είχε η δυνατότητα εσωτερικής ενεργειακής επάρκειας (που το καταφέρνει με τη χρήση πυρηνικής ενέργειας), καθώς η Ιαπωνία ήταν γυμνή από κοιτάσματα πετρελαίου, φυσικού αερίου ή άνθρακα. Ένας επιπλέον λόγος είναι η ίδια η ιδιωτικοποίηση της παραγωγής και παροχής ενέργειας.
Στην Ιαπωνία τα εργοστάσια πυρηνικής ενέργειας ανήκουν αποκλειστικά σε ιδιωτικές εταιρίες, όπως η, βουτηγμένη στα σκάνδαλα, TEPCO (Tokyo Electric Power Company - Εταιρία Ηλεκτρισμού του Τόκιο) που εκμεταλλεύεται το πυρηνικό συγκρότημα στη Fukushima και είναι η μεγαλύτερη ιδιωτική εταιρεία παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στον κόσμο (το 2003, οι 17 πυρηνικοί σταθμοί της TEPCO έκλεισαν, δυστυχώς προσωρινά, λόγω του σκανδάλου που ξέσπασε και αφορούσε παραποιημένες εκθέσεις επιθεώρησης, ενώ και το 2006 ένα ακόμα σκάνδαλο αφορούσε παρουσίαση ψεύτικων στοιχείων).
Στο συγκεκριμένο πυρηνικό συγκρότημα Daiichi της Fukushima, υπάρχουν συνολικά έξι γερασμένοι και παρωχημένοι τεχνολογικά πυρηνικοί αντιδραστήρες με τον παλαιότερο από αυτούς να γιορτάζει με «εκρηκτικό τρόπο» τα τεσσαρακοστά του γενέθλια τις ημέρες της καταστροφής (κατασκευάσθηκε το Μάρτιο του 1971, ενώ ο πιο «σύγχρονος» κατασκευάσθηκε τον Οκτώβριο του 1979).
Σήμερα είναι απόλυτα επιβεβαιωμένο ότι την ευθύνη για την πυρηνική καταστροφή δεν την έχει η φύση αλλά η TEPCO και η γιαπωνέζικη κυβέρνηση για την αδυναμία εκπόνησης οποιοδήποτε σχεδίου αντιμετώπισης, για εγκληματικές καθυστερήσεις και για τα ελλειπή και χωρίς συντήρηση συστήματα ασφαλείας στο πυρηνικό εργοστάσιο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και εκείνες τις ημέρες που όλος ο πλανήτης παρακολουθούσε με αγωνία την υπερθέρμανση των αντιδραστήρων και των δεξαμενών καυσίμων υπήρχε καθυστέρηση στην επιλογή της άμεσης χρήσης θαλασσινού νερού για την ψύξη τους (όχι ότι ήταν και η ενδεδειγμένη λύση) γιατί αυτό θα οδηγούσε στην καταστροφή και στην μη επαναλειτουργία του εργοστασίου με συνέπεια το τεράστιο οικονομικό κόστος για την TEPCO.
Όλη αυτή συζήτηση δεν αφορά μόνο την Ιαπωνία. Αυτή τη στιγμή σε ολόκληρο τον κόσμο λειτουργούν 441 πυρηνικοί αντιδραστήρες σε 31 χώρες, που καλύπτουν το 16 - 20% της συνολικής ζήτησης σε ηλεκτρική ενέργεια σύμφωνα με την Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας. Στη Δυτική Ευρώπη λειτουργούν 150 πυρηνικοί αντιδραστήρες (η Γαλλία είναι πρωταθλήτρια με 59 αντιδραστήρες και ποσοστό ενεργειακής κάλυψης 78%), 118 στη Βόρεια Αμερική, 94 στη Μέση Ανατολή και στην Ασία (στις περιοχές αυτές βρίσκονται 31 πυρηνικοί αντιδραστήρες σε στάδιο κατασκευής).
Μετά από αυτή την πυρηνική καταστροφή εξακολουθούν να υπάρχουν ισχυρές φωνές μέσα στις κυβερνήσεις, στο κεφάλαιο και στους επιστήμονες που επιμένουν ότι η χρήση της πυρηνικής ενέργειας εξασφαλίζει απρόσκοπτη και επαρκή παραγωγή ενέργειας, είναι η πιο ενδεδειγμένη οικονομικά και η πιο φιλική για το περιβάλλον.

Το πρόβλημα της ενέργειας

Η κάλυψη των αναγκών μας εξαρτάται από έναν συνεχή και επαρκή εφοδιασμό με ενέργεια. Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η κατανάλωση ενέργειας αυξήθηκε περισσότερο από δέκα φορές, με μια σημαντική μετατόπιση προς το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, τον υδροηλεκτρισμό και την πυρηνική ενέργεια, και οι προβλέψεις δείχνουν ότι η κατανάλωση της παγκόσμιας ενέργειας θα αυξηθεί τις επόμενες δεκαετίες ακόμα περισσότερο από το τριπλάσιο (τα αναπτυσσόμενα κράτη θα χρειαστούν περίπου 5 εκατομμύρια MWatt νέας ενέργειας στις ερχόμενες δεκαετίες, έναντι του 1 εκατομμύριoυ MWatt που έχουν σήμερα και των 2 εκατομμυρίων MWatt που έχουν τα βιομηχανικά κράτη).
Με τους παρόντες ρυθμούς της κατανάλωσης, το πετρέλαιο, το αέριο και ο άνθρακας θα είναι διαθέσιμα για 200 έως 300 χρόνια ακόμα και, επίσης, η καύση των στερεών καυσίμων όχι μόνο μολύνει το πλανήτη και ευθύνεται για την κλιματική αλλαγή αλλά στερεί από το μέλλον αυτά τα πολύτιμα υλικά, που είναι οι βάσεις των πετροχημικών βιομηχανιών. Ενώ ο άνθρακας εκπέμπει 850 τόνους διοξείδιο του άνθρακα ανά 1 εκατομμύριο κιλοβατώρες, οι αντίστοιχοι αριθμοί για το πετρέλαιο είναι 750, για το φυσικό αέριο 500, για τα πυρηνικά καύσιμα 8,7 και για την υδροηλεκτρική ενέργεια μόνο 4. Από την άλλη μεριά οι εναλλακτικές και καθαρές μορφές ενέργειας (αιολική και ηλιακή) συμβάλουν μόνο στο 0,15% της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας.
Έτσι, σύμφωνα με τους υποστηρικτές της πυρηνικής ενέργειας, το μόνο πρακτικό υποκατάστατο των βλαβερών ορυκτών καυσίμων είναι η μη ρυπογόνα πυρηνική ενέργεια. Όμως, οι θιασώτες της πυρηνικής ενέργειας πίσω από το αόρατο της ραδιενέργειας αποκρύπτουν από την κοινωνία όλους τους κινδύνους και την αλήθεια.
Οι πυρηνικοί αντιδραστήρες και σε ομαλή ακόμα λειτουργία εκπέμπουν ραδιενεργά αέρια που διαφεύγουν στην ατμόσφαιρα. Τα επίπεδα ραδιενέργειας της ατμόσφαιρας κοντά σε πυρηνικούς αντιδραστήρες ξεπερνούν τα καθορισμένα (πλασματικά και αμφισβητούμενα από τους ειδικούς) ανώτατα όρια. Ο πυρηνικός αντιδραστήρας (και οι βοηθητικές μονάδες που απαιτούνται για τη λειτουργία του) συμμετέχει σημαντικά στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και στη θερμική μόλυνση της ατμόσφαιρας γιατί από τη συνολική παραγόμενη ισχύ του αντιδραστήρα, το ένα τρίτο μετατρέπεται σε ηλεκτρικό ρεύμα και τα δύο τρίτα σε θερμότητα, που εκλύεται στο περιβάλλον (θερμική μόλυνση). Επίσης, υπάρχει η τεράστια χρήση ρυπογόνας ενέργειας για την εξόρυξη και τη μεταφορά του πυρηνικού καυσίμου. Όλα αυτά σε ομαλή λειτουργία ενώ σε περίπτωση ατυχήματος, όπως πια γνωρίζουμε, οι επιπτώσεις είναι ανυπολόγιστες και σε έκταση και σε διάρκεια.
Οι επιπτώσεις από τη ραδιενέργεια αργούν μερικές δεκαετίες να φανούν. Το ατύχημα του Τσερνομπίλ το 1986 είχε σημαντικές μακροπρόθεσμες συνέπειες. Οι μελέτες δείχνουν ότι δεκάδες χιλιάδες έχουν πεθάνει ως αποτέλεσμα της δηλητηρίασης τους από την ραδιενέργεια, πάνω από 300.000 έπρεπε να μετεγκατασταθούν σε άλλα μέρη, οι γεωργικές εκτάσεις μολύνθηκαν και τα επίπεδα των ασθενειών όπως ο καρκίνος του θυρεοειδούς αυξήθηκαν δραματικά. Επίσης, είναι λάθος να εκτιμά κανείς τον πυρηνικό κίνδυνο μόνο από τη λειτουργία του πυρηνικού του αντιδραστήρα. Ο πυρηνικός αντιδραστήρας είναι μόνο ένα κομμάτι της όλης εγκατάστασης. Η λειτουργία του απαιτεί και έναν αριθμό πρόσθετων πυρηνικών μονάδων (μονάδα εξόρυξης ουρανίου, καθαρισμού του ορυκτού και σύνθεσής του σε οξείδια του ουρανίου, εμπλουτισμού του, κατασκευής ράβδων καυσίμου, επεξεργασίας του καμένου πυρηνικού καυσίμου και προσωρινής φύλαξής του) που περιέχουν επί πλέον κινδύνους (όπως το ατύχημα σε μονάδα επεξεργασίας πυρηνικού καυσίμου στη Tokaimura της Ιαπωνίας).

Απόβλητα και όπλα

Το μεγαλύτερο και άλυτο πρόβλημα της πυρηνικής ενέργειας είναι η συσσώρευση των πυρηνικών αποβλήτων των αντιδραστήρων. Η ραδιενέργεια των χιλιάδων τόνων πυρηνικών αποβλήτων (έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής) είναι απίστευτα επικίνδυνη και η διαχείρισή τους είναι απίστευτα δαπανηρή σε σημείο που χώρες (π.χ. Βουλγαρία) που δεν διαθέτουν τους αναγκαίους πόρους να τα συσσωρεύουν στις δεξαμενές αποβλήτων των πυρηνικών τους σταθμών με ορατό τον κίνδυνο διαρροής. Παρ’ όλο που υπάρχουν διεθνείς συμβάσεις, όπως το Πρωτόκολλο της Βαρκελώνης, το μεγάλο κόστος διαχείρισης των πυρηνικών αποβλήτων έδωσε αφορμή για παράνομους τρόπους αντιμετώπισής τους, όπως η καταβύθισή τους σε θάλασσες με περίεργα ναυάγια ή η εναπόθεσή του σε χώρους χωρίς τα αναγκαία μέτρα ασφάλειας (πολλές χώρες του Τρίτου Κόσμου δέχονται να αποθηκεύουν πυρηνικά απόβλητα, στο πλαίσιο των οικονομικών αναγκών τους, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η απειλούμενη υγεία των ανθρώπων και η προστασία του περιβάλλοντος). Στη χρήση της πυρηνικής ενέργειας περισσότερο στοιχίζει η σωστή διαχείριση ενός κιλού πυρηνικού αποβλήτου από την αγορά ενός κιλού φρέσκου καυσίμου ουρανίου.
Κάθε πυρηνικός αντιδραστήρας έχει περιορισμένο χρόνο λειτουργίας τα 30 χρόνια. Μετά απ' αυτό το διάστημα, αντικειμενικά απαγορεύεται να λειτουργεί λόγω υπερβολικής ραδιενεργού ακτινοβολίας που ουσιαστικά τον μετατρέπει σε πυρηνικό απόβλητο. Επιβάλλεται να σταματήσει, να διαλυθεί και να γίνει πυρηνικό απόβλητο. Το κόστος διάλυσης ανά 1.000 MW ισχύος εκτιμάται σε 300 εκ. έως 2 δισ. δολάρια. Σήμερα, από τους περίπου 441 πυρηνικούς αντιδραστήρες οι μισοί θα φτάσουν στο γήρας τους σε 5-6 χρόνια και το πρόβλημα της διάλυσής τους θα διογκωθεί ακόμη περισσότερο λόγω αδυναμίας αποτελεσματικής λύσης.
Το επιχείρημα για το «μοντέλο» της Γαλλίας, η οποία στηρίζεται πάνω από 75% στην πυρηνική ενέργεια, σαν παράδειγμα ασφαλούς χρήσης της, κάθε άλλο παρά θετικό είναι γιατί από το 1967 έχουν γίνει 20 πυρηνικά ατυχήματα που και θανατηφόρα ήταν και ραδιενεργές μολύνσεις έδωσαν. Μέσα στην επόμενη δεκαετία η Γαλλία, θα είναι αναγκασμένη να σφραγίσει τους παλαιούς ακτινοβολούντες πυρηνικούς αντιδραστήρες και θα γίνει ένα «μοντέλο» πυρηνικών αποβλήτων αυτή τη φορά.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε και τα πυρηνικά όπλα. Η λειτουργία ενός αντιδραστήρα προϋποθέτει μονάδα εμπλουτισμού. Αυτή παράγει σαν παραπροϊόν το γνωστό (από τους πολέμους σε Ιράκ, Αφγανιστάν και Γιουγκοσλαβία) απεμπλουτισμένο ουράνιο, την πρώτη ύλη κατασκευής ραδιενεργών όπλων. Μια άλλη, στρατιωτικού ενδιαφέροντος μονάδα, είναι η μονάδα επεξεργασίας του καμένου πυρηνικού καυσίμου, από το οποίο ανακτάται ποσότητα πλουτωνίου που έχει παραχθεί μέσα στον αντιδραστήρα κατά τη λειτουργία του. Το πλουτώνιο αυτό με ειδική επεξεργασία μπορεί να αποτελέσει την πρώτη πυρηνική ύλη κατασκευής πυρηνικού όπλου.
Θα πρέπει να είμαστε σταθερά προσηλωμένοι στην άρνηση μας στη χρήση της πυρηνικής ενέργειας.
Τα άμεσα αιτήματα μας πρέπει να είναι τρία:
1. Να σταματήσει η λειτουργία των ήδη υπαρχόντων πυρηνικών σταθμών και η κατασκευή νέων. Η κατάργηση των αντιδραστήρων δεν συνεπάγεται κανένα επιστημονικό κόστος. Το μέγιστο της ωφέλειας που μπορεί να έχει μια κοινωνία από τη ραδιενέργεια, βρίσκεται στη διαγνωστική και θεραπευτική ιατρική, στην εγκληματολογία, στη συντήρηση έργων τέχνης, στη γεωργία, στη βιομηχανία, στον προσδιορισμό της ηλικίας αρχαίων ευρημάτων και στις «φωτογραφήσεις» τειχών με νετρόνια χωρίς την καταστροφή μορίων ύλης.
2. Με την απειλή της αλλαγής του κλίματος να μεγαλώνει, η λύση είναι η αξιοποίηση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) και της ενεργειακής απόδοσης σε τεράστια κλίμακα καθώς και ο περιορισμός της ενεργειακής σπατάλης. Τα λόμπυ της πυρηνικής ενέργειας και του πετρελαίου μπλοκάρουν την ανάπτυξη της χρήσης των ΑΠΕ. Υπάρχουν μελέτες, που έχουν μείνει στα συρτάρια, που αποδεικνύουν ότι με κατάλληλες επενδύσεις και τεχνογνωσία και αξιοποιώντας το περιβάλλον κάθε περιοχής οι ΑΠΕ μπορούν να καλύψουν τεράστιο ποσοστό των ενεργειακών μας αναγκών και ταυτόχρονα να δημιουργήσουν εκατοντάδες χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας. Με την ίδια λογική δεν προωθούνται λύσεις όπως η χρήση μηχανών μη εσωτερικής καύσης ή η κατασκευή μη ενεργοβόρων οικημάτων σε μαζική κλίμακα. Σήμερα παράγεται πολύ «χαμένη» ενέργεια. Μόνο το ένα πέμπτο της παραγόμενης ενέργειας φτάνει στον «καταναλωτή».
3. Να πούμε όχι σε οποιαδήποτε πολιτική ιδιωτικοποίησης της παραγωγής και εκμετάλλευσης της ενέργειας. Η παραγωγή και η εκμετάλλευση της ενέργειας πρέπει να είναι δημόσιο αγαθό που θα λαμβάνει υπ’ όψη τις ανάγκες του κόσμου και την προστασία του περιβάλλοντος και όχι τα κέρδη των πολυεθνικών.
Σε μία σοσιαλιστική κοινωνία το ζήτημα της ενέργειας θα είναι κρίσιμο για την ανάπτυξη της. Σε μία τέτοια κοινωνία με εργατικό έλεγχο, ο έλεγχος των ενεργειακών πόρων θα πηγαίνει μαζί με τον ορθολογικό σχεδιασμό των μονάδων παραγωγής και των μονάδων υποδοχής της ενέργειας. Χρειαζόμαστε πολλές μικρές μονάδες παραγωγής ενέργειας με χρήση των ΑΠΕ σε κοντινές αποστάσεις από τις πόλεις και τα χωριά. Χρειαζόμαστε μία ορθολογική χρήση της ενέργειας που να καλύπτει τις πραγματικές ανάγκες της κάθε περιοχής. Χρειαζόμαστε σπίτια και μηχανές που να μην καταναλώνουν πολύ ενέργεια. Όλα αυτά δεν είναι στη φαντασία μας. Ήδη μπορούν να εφαρμοσθούν άμεσα. Ο λόγος που δεν εφαρμόζονται είναι γιατί στον καπιταλισμό κυριαρχεί το κέρδος πάνω στη λογική, το περιβάλλον, τη ζωή και τις ανάγκες μας. Ας αναποδογυρίσουμε τις προτεραιότητες.

Κυριακή 12 Ιουνίου 2011

«Περιβάλλον»Τριαντάφυλλος Δ. Βαΐτσης Μηχανικός Περιβάλλοντος Μέλος της ομάδας διαχείρισης του Sarantaporo.gr

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος 2011


2011…
…ένα έτος που, εκτός από τις οικονομικές ανησυχίες, διακατέχετεαι και από τη μέγιστη μέχρι στιγμής ανησυχία για τις συνέπειες της ανθρώπινης δραστηριότητας στον πλανήτη. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρούνται φαινόμενα που επιτάσσουν την περιβαλλοντική στροφή των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων αλλά και των απλών πολιτών, προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της ανάπτυξης σε επίπεδα μικρότερα της φέρουσας ικανότητας της φύσης. Δεν υπάρχουν περιθώρια για οποιαδήποτε καθυστέρηση σε ανάληψη δράσης για τις ήδη επιβαρυμένες συνθήκες. Η δράση αυτή, εκτός από την απόκτηση περιβαλλοντικής συνείδησης από κάθε άνθρωπο, περιλαμβάνει και τη συμπόρευση των φορέων με τους επιστήμονες για την εύρεση ενός αποτελεσματικού σχεδιασμού αναφορικά με το πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης με την κλιματική αλλαγή και οποιαδήποτε άλλη μικρότερου μεγέθους επίπτωση.
Η έννοια της λέξης «Περιβάλλον» δεν μπορεί να αποδοθεί με λίγες λέξεις. Θα πρέπει κάποιος να ψάχνει τις πραγματικές του διαστάσεις, ορατές και αόρατες - δυσδιάκριτες, προκειμένου να κατανοεί όλο και περισσότερο τους μηχανισμούς, τη λειτουργία, τους διάφορους κλάδους, τις διαδράσεις μεταξύ των και γενικότερα την έννοια του περιβάλλοντος. Μερικοί από τους κλάδους είναι το φυσικό περιβάλλον, το ανθρωπογενές, το κοινωνικό, το οικονομικό, το ακουστικό κλπ. Οι περισσότεροι στο άκουσμα της λέξεως στρέφουμε τη σκέψη μας μόνο στο φυσικό περιβάλλον. Εξετάζοντας το, όμως, παράλληλα με τους υπόλοιπους κλάδους θα σχηματίσουμε μια εικόνα διαφορετική από αυτή που θα σχηματίζαμε βλέποντάς το μόνο ως φύση. Η πλέον σημαντική διάσταση για τον άνθρωπο είναι η συσχέτιση του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης υγείας (σωματική και ψυχική). Αυτή η συσχέτιση επιβάλλει από μόνη της την προστασία του.
Για να προστατεύσουμε το περιβάλλον, στο βαθμό που μπορεί ο καθένας μας, θα πρέπει να βρούμε τις αιτίες υποβάθμισής του. Σαν πολίτες μπορούμε να βοηθήσουμε κυρίως με την πρόληψη. Βέβαια δεν είναι λίγες οι εθελοντικές δράσεις καθαρισμού των πολιτών και οι προσπάθειες απορρύπανσης, με σημαντικά αποτελέσματα. Αλλά νομίζω πως είναι σημαντικότερο να μην φτάνουμε στο σημείο αυτό, της οργάνωσης δηλαδή εθελοντικών προσπαθειών καθαρισμού.
Και για να γίνει κάτι τέτοιο θα πρέπει να αλλάξουμε τις συνήθειές μας. Η γνωστή φράση «εγώ θα σώσω το περιβάλλον» πρέπει να απορριφθεί. Ο καθένας από εμάς επιβάλλεται να βοηθήσει στο βαθμό που μπορεί. Κάποιος μπορεί να «ελαφρύνει» το πεζοδρόμιο από τις γόπες του και κάποιος άλλος τον υδροφόρο από τα φυτοφάρμακά του ή ακόμα κι από τα τοξικά απόβλητα της επιχείρησης του. Συγχρόνως θα πρέπει η πολιτεία να σταθεί αρωγός και να ενισχύσει τις ατομικές προσπάθειες παρέχοντας στον πολίτη ευκολίες και κίνητρα για την προστασία του περιβάλλοντος ενώ παράλληλα αντικίνητρα στη ρύπανση.
Στον τομέα των υπηρεσιών πρέπει να αλλάξουν πολλά πράγματα. Στη θεωρία και στη νομοθεσία υπάρχει η έννοια της προστασίας του περιβάλλοντος. Στην πράξη όμως δεν υπάρχει σωστή εφαρμογή της νομοθεσίας. Πολλές φορές, οι σχετικές με το περιβάλλον υπηρεσίες δεν διαθέτουν το κατάλληλο επιστημονικό προσωπικό, ενώ αυτό υπάρχει σε αφθονία – ειδικά στην εποχή μας. Πέραν τούτου, το σύστημα πάσχει στον τομέα του ελέγχου. Σ’ αυτό το σημείο, είναι σκόπιμο να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα, ώστε να εξετάζεται η αποτελεσματικότητα των προστατευτικών μέτρων ή ακόμα και η ύπαρξη αυτών. Και βέβαια η τήρηση των νομοθεσιών θα πρέπει να εφαρμόζεται με ίσους όρους για όλους, είτε πρόκειται για «θνητό» πολίτη, είτε για επιχειρηματία, είτε για δημόσιο φορέα είτε για πολιτικά πρόσωπα.
Δεν είναι ντροπή να προστατεύουμε το περιβάλλον, ούτε μαγκιά να το βρωμίζουμε. Και η προστασία αλλά και η ρύπανση γυρίζουν άμεσα σ’ εμάς τους ίδιους. Όταν για παράδειγμα, πετάμε τα σκουπίδια μας οπουδήποτε, αυτά «ξεπλένονται» από τη βροχή και τα νερά, μαζί με τα δικά τους υγρά περιεχόμενα (όσα έχουν – βλέπε φυτοφάρμακα), μεταφέρονται στον υδροφόρο, απ’ όπου θα αντλήσουμε νερό για να πιούμε. Η ατμόσφαιρα δεν διαφέρει από το έδαφος και τα νερά. Κι εμείς θα εισπνεύσουμε τον γεμάτο διοξίνες αέρα, από τα λάστιχα - πλαστικά που κάψαμε, όπως επίσης και τα αυξημένα καυσαέρια μιας πόλης αφού συμβάλλαμε στην αύξησή τους.
Ας αφιερώσουμε λοιπόν, λίγο χρόνο για να σκεφτούμε τι μπορούμε να αλλάξουμε στον εαυτό μας και στις συνήθειές μας, που να μειώσει τις επιπτώσεις στο περιβάλλον ή ακόμα και να επιδράσει θετικά σ’ αυτό. Κι ας βάλουμε καλά στο μυαλό μας, το ό,τι αποτελούμε ένα κομμάτι της φύσης.
Τριαντάφυλλος Δ. Βαΐτσης
Μηχανικός Περιβάλλοντος
Μέλος της ομάδας διαχείρισης του Sarantaporo.gr

Σάββατο 11 Ιουνίου 2011

Ο βρασμένος βάτραχος και η σχέση του με την οικονομική κρίση…



Να τη διαβάσετε, να τη σκεφτείτε και να τη διαδώσετε.

Το βατραχάκι που δεν ήξερε ότι θα βραζόταν …

Φανταστείτε μια κατσαρόλα γεμάτη κρύο νερό, μέσα στο οποίο κολυμπά ανέμελα, ένα βατραχάκι.
Κάτω από την κατσαρόλα, ανάβεται μια μικρή φωτιά και το νερό, αρχίζει να ζεσταίνεται πολύ σιγά.

Το νερό, σιγά σιγά γίνεται χλιαρό και το βατραχάκι, βρίσκοντας το μάλλον ευχάριστο, συνεχίζει να κολυμπά χαρούμενο.
Η θερμοκρασία του νερού, συνεχίζει να ανεβαίνει.
Τώρα το νερό είναι πιο ζεστό, από ότι το βατραχάκι θα θεωρούσε ευχάριστο, αισθάνεται λίγο κουρασμένο, αλλά παρ’ όλα ταύτα δεν αισθάνεται κανέναν φόβο.

Τώρα το νερό είναι πραγματικά ζεστό και το βατραχάκι αρχίζει να αισθάνεται δυσάρεστα, αλλά είναι εξουθενωμένο. Για αυτόν τον λόγο, υπομένει και δεν αντιδρά.
Η θερμοκρασία συνεχίζει να ανεβαίνει, έως ότου, το βατραχάκι καταλήξει να βράσει και ως εκ τούτου, να πεθάνει.

Εάν έριχναν το ίδιο βατραχάκι κατ’ ευθείαν σε νερό θερμοκρασίας 50 βαθμών, με μια εκτίναξη των ποδιών του, θα είχε πηδήξει αμέσως έξω από την κατσαρόλα.
Αυτό, αποδεικνύει, ότι όταν μια αλλαγή γίνει με έναν τρόπο επαρκώς αργό, διαφεύγει της συνειδήσεως και στην πλειονότητα των περιπτώσεων, δεν προκαλεί καμία αντίδραση, καμιά αντίσταση, καμία επανάσταση.

Εάν παρατηρούσαμε αυτό που συμβαίνει στην κοινωνία μας εδώ και λίγες δεκαετίες, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε ότι υφιστάμεθα μια αργή αλλά σταδιακή εξαφάνιση των πανανθρώπινων αξιών μας και των ιδανικών μας. Δεν το καταλαβαίνουμε όμως γιατί γίνεται αργά και σιγά για να το συνηθίζουμε.
Στην παρούσα οικονομική δυσπραγία και στο αδιέξοδο που μας έχουν φέρει οι πολιτικοί μας, αισθάνονται πλέον την επιτακτική ανάγκη να συνεχίσουν με πιο γρήγορο ρυθμό να εφαρμόζουν την τακτική αυτή της αργής προσαρμογής στην εξαθλίωση και στη μιζέρια…Ίσως όμως αυτή η βιασύνη που επιδεικνύουν…αυτή η πρεμούρα να ισοπεδώσουν μισθούς και συντάξεις αλλά και κοινωνικές κατακτήσεις δεκαετιών αποδειχθεί καθοριστική στο να εκτιναχθεί βίαια ο λαός έξω από την κατσαρόλα που σημαίνει απλά…  κοινωνική έκρηξη με απρόβλεπτες συνέπειες….όχι μόνο για το λαό αλλά και για τους επίδοξους μαγείρους του ….

Πλέον είμαστε μέσα στο νερό που σιγά σιγά ζεσταινόταν και τώρα που άρχισε να βράζει δυσκολευόμαστε να αντιδράσουμε. Είμαστε λοιπόν μισοβρασμένοι και κάτι παραπάνω. Το θέμα είναι αν θα καταφέρουμε να βγούμε από την κατσαρόλα ή όχι!

Κυριακή 5 Ιουνίου 2011

παγκόσμια μέρα του περιβάλλοντος

Σήμερα 5 του μηνός έχει καθιερωθεί παγκόσμια μέρα του περιβάλλοντος, ένα τεράστιο θέμα με πολλές προεκτάσεις που σηκώνουν αρκετή κουβέντα.
Όλοι μας λίγο-πολύ έχουμε συνειδητοποιήσει ότι το περιβάλλον καταστρέφεται και σε πολλές περιπτώσεις χωρίς γυρισμό, δηλαδή η καταστροφή που έγινε δεν μπορεί να αντιστραφεί (τουλάχιστον γρήγορα). Μαζί μ' αυτό πάει και το ότι, υπεύθυνος για την καταστροφή είναι ο άνθρωπος, έτσι γενικά κι αόριστα. Εδώ χρειάζεται βεβαίως μια πιο κοντινή ματιά: όταν λέμε φταίει ο άνθρωπος, τι εννοούμε δηλαδή, ότι είναι στη φύση του ανθρώπου να καταστρέφει τη φύση γύρω του; αν είναι στη “φύση” του , τότε δεν κάνει κάτι μη-φυσιολογικό. Οπότε, που ακριβώς φταίει ο άνθρωπος; π.χ γιατί δεν φταιν εξίσου και οι ουρακοτάνγκοι;
Επειδή λέει, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί το κάρβουνο, το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, που τα καίει για να παράξει ενέργεια κι απ' αυτή τη διαδικασία παράγεται πολύ διοξείδιο του άνθρακα. Ναι, αλλά πως θα ζεσταινόταν μαζικά οι μεγάλες πόλεις; πώς θα κινούνταν οι σιδηρόδρομοι που μετέφεραν ένα σωρό αγαθά εδώ κι εκεί; πώς θα μετακινούμασταν με τα αυτοκίνητα σε μικρό χρόνο αν δεν καίγαμε βενζίνη; πώς θα γινόντουσαν τόσα και τόσα έργα αν δεν υπήρχαν οι καύσιμες ύλες να κινήσουν τα μηχανήματα; όλες αυτές οι δραστηριότητες του ανθρώπου που σε τελική ανάλυση ρύπαιναν το περιβάλλον ήταν ιστορικά αναγκαίες, δεν ήταν δυνατόν οι άνθρωποι να μείνουν στην εποχή των σπηλαίων!


Σου λέει σώνονται τα καύσιμα γιατί τα καίμε πολύ γρήγορα, γρηγορότερα απ' ότι τα ξαναφτιάχνει η φύση (είναι μη – ανανεώσιμες πηγές δηλαδή όπως λέμε). Έχουμε όμως την τεχνολογία να περάσουμε σε νέες αντιρρυπαντικές μεθόδους; μέχρι πριν αρκετά χρόνια δεν είχαμε, αλλά τώρα έχουμε. Γιατί δεν περνάει η ανθρωπότητα μαζικά στις νέες τεχνολογίες, να τις εξελίξει, να τις εφαρμόσει σε μεγάλη κλίμακα; Σου λέει θέλει ένα σωρό λεφτά να γίνουν επενδύσεις, που μπορεί να μην αποδώσουν και γρήγορα. Γιατί, δεν υπάρχουν λεφτά; (που λέει κι ο Γιωργάκης). Πλούτος συσσωρευμένος σε τράπεζες κατά Ελβετία μεριά, ή και σε τραπεζικούς παραδείσους; θα μου πεις αυτά είναι μάτσα από χαρτονομίσματα, δεν είναι πραγματικός πλούτος.
Μεγαλώνει λέει πολύ ο πληθυσμός και τα αγαθά που βγάζουμε δεν φτάνουν για να τους θρέψουν όλους. Είναι όμως πραγματικά έτσι; όταν βλέπουμε απ' τη μια στον “αναπτυγμένο” κόσμο τιγκαρισμένα τα ράφια στα σουπερμάρκετ, εκ των οποίων το 40% λεν ότι πετιούνται επειδή λήγουν ενώ σε άλλα μέρη δεν έχουν να φαν; όταν βλέπουμε τεράστιες διαφορές ανάμεσα σε τμήματα του πληθυσμού, άλλος με δισεκατομμύρια (άρα και δυνατότητα να αγοράσει ένα σωρό αγαθά) κι άλλος στην ανεργία και στην πείνα; Όταν άλλος έχει καμμια δεκαριά σπίτια, πεντέξι αυτοκίνητα κι άλλος άστεγος χωρίς ούτε πατίνι; και μια και είπαμε για τρόφιμα και δίκαιη μοιρασιά στην αρχή, θα έχετε ακούσει και την έννοια “διατροφική κρίση” (στην Αϊτή π.χ), ότι σε πολλές χώρες δεν έχουν να φαν επειδή δεν έχουν καλά χώματα να καλλιεργήσουν, δεν έχουν καύσιμα να κινήσουν τα τρακτέρ, ή ότι τα μεταλλαγμένα θέλουν ένα σωρό χημικά και φυτοφάρμακα που δεν μπορεί ο άλλος να αντέξει οικονομικά.
Το 1971, ένας αμερικανός βιολόγος ονόματι Barry Commoner εξέδωσε ένα βιβλίο με τον τίτλο “ο κύκλος που κλείνει”. Το βιβλίο αυτό θεωρείται από πολλούς ως το πρώτο “μανιφέστο” ας πούμε της πολιτικής οικολογίας. Ο Commoner, παρά το κατ' ευφημισμόν επώνυμό του που σημαίνει σε ελεύθερη μετάφραση – και λίγο καταχρηστικά για λόγους κατανόησης – “αυτός που είναι υπέρ της κοινοκτημοσύνης”, κομμουνιστής δεν ήταν, ούτε καν σοσιαλιστής, με την έννοια ότι ασκημένος στη μαρξιστική σκέψη. Ωστόσο σ' αυτό το βιβλίο του, ψάχνει να βρεί ορισμένες κοινωνικοπολιτικές αιτίες για την καταστροφή του περιβάλλοντος και καταλήγει στο αναπόδραστο συμπέρασμα ότι φταίει το κεφαλαιοκρατικό σύστημα ανάπτυξης, δηλαδή ο καπιταλισμός! Λέει συγκεκριμένα στη σελ. 285 “...τα παραδείγματα της σχέσης μεταξύ της μόλυνσης και της ανάληψης κέρδους στο οικονομικό σύστημα της ιδιωτικής επιχείρησης πρέπει να μελετηθούν σοβαρά γιατί έχουν άμεση σχέση με σημαντικούς τομείς του οικονομικού συστήματος της τεράστιας καπιταλιστικής δύναμης”. Οι επισημάνσεις που κάνει ο Commoner στο πολύ ενδιαφέρον αυτό βιβλίο, δεν φτάνουν στο τέλος του συλλογισμού, ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής είναι κατ' εξοχήν αντιοικολογικός (στη βάση των συμπερασμάτων της επιστήμης της οικολογίας) γιατί παράγει άναρχα, χωρίς σχέδιο, χωρίς στόχο την κάλυψη αναγκών της κοινωνίας. Άρα κατασπαταλά φυσικούς πόρους, καύσιμα, νερό και δεν επενδύει σε αντιρρυπαντινές τεχνολογίες γιατί δεν έχουν άμεση κερδοφορία...
Βεβαίως υπάρχει και η κριτική στο “σοβιετικό σύστημα” στο σοσιαλισμό δηλαδή, διότι και εκεί υπήρξε μόλυνση και υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Γενικά η ΕΣΣΔ είχε και τη φήμη μιας απέραντης χώρας με εργοστάσια κι εργάτες μιλιούνια, με τα φουγάρα να καπνίζουν ως σύμβολο του σοσιαλιστικού παραγωγικού οργασμού. Δεν γίνεται όμως μια προσεκτικότερη ματιά, πότε ακριβώς άρχισε να υπάρχει περιβαλλοντικό πρόβλημα στη σοβιετία; Όταν τη δεκαετία του 60 άρχισαν σιγά-σιγά να βάζουν ορισμένα στοιχεία οικονομίας της αγοράς στη σοσιαλιστική οικονομία, οπότε και άλλαξαν σταδιακά ορισμένα κίνητρα στην παραγωγή. Ασφαλώς και υπήρχαν και ζητήματα και από πιο παλιά που δεν γνώριζαν ακόμα τις επιπτώσεις της μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής στο περιβάλλον.
Βασικά διακρίνουμε να έχουν διαμορφωθεί δύο τάσεις για το ζήτημα του περιβάλλοντος στον κόσμο: η πρώτη τάση, η “καταστροφολογική” ας πούμε, που λέει ότι η καταστροφή είναι πολύ σοβαρή και μάλιστα επιταχύνεται σε βαθμό που κάποια στιγμή θα απειληθεί η ίδια η ζωή στον πλανήτη. Υπάρχει και η άλλη  δεύτερη τάση, η “σκεπτικιστική” ας πούμε που υποστηρίζει ότι όλη αυτή η φιλολογία περί καταστροφής του περιβάλλοντος είναι υπερβολική και εξυπηρετεί στην ουσία κάποια συμφέροντα. Και οι δύο απόψεις είναι εξίσου ενδιαφέρουσες και ο γράφων δεν θεωρεί τις γνώσεις του επαρκείς για να τοποθετηθεί υπέρ της μίας ή της άλλης θέσης. Για το ότι το περιβάλλον καταστρέφεται και υποβαθμίζεται λόγω της ανεξέλεγκτης καπιταλιστικής ανάπτυξης δεν υπάρχει καμμιά αμφιβολία. Ωστόσο, μήπως τελικά η φύση είναι εξαιρετικά ευπροσάρμοστη; μήπως η φύση βρίσκεται στην προσπάθειά της να προσαρμοστεί στις δραστηριότητες του ανθρώπου, κάπου κάπου συσσωρεύει ενέργεια και εκρήγνυται, φρενάροντας έτσι την επιβλαβή ανθρώπινη δραστηριότητα; (τσουνάμι, σεισμοί, ασθένειες, μεταλλαγμένα στελέχη ιών;).
Ο Ένγκελς περιγράφοντας τον άνθρωπο σε σχέση με τη φύση, μιλούσε για την προσπάθεια του ανθρώπου μέσω της εργασίας να την καθυποτάξει. Η φύση και η κοινωνία είναι αντίθετα, ευρισκόμενα σε διαρκή διαπάλη, και μ' αυτόν τον διαλεκτικό τρόπο μπορεί να εξηγηθεί η σημερινή κατάσταση. Το καινούργιο στοιχείο που μπαίνει από την επιστήμη της οικολογίας είναι ότι τα αποθέματα της γης σε καύσιμα, μέταλλα, πρώτες ύλες γενικά είναι πεπερασμένη, δεν μπορείς δηλαδή να βγάζεις επ' άπειρον πετρέλαιο και σιδηρομετάλλευμα. Τώρα φαίνεται ότι άρχισε να φαίνεται στον ορίζοντα η εποχή που θα σωθούν, ο ορίζοντας είναι μερικά χρόνια. Οι αλυσιδωτές αντιδράσεις είναι οι εξής: ανεβαίνει η τιμή των καυσίμων (διότι αυξάνεται η ζήτηση αλλα επίσης μειώνεται η προσφορά), η αύξηση μετακυλίεται στα πάντα επειδή τα πάντα εξαρτώνται απ' αυτή την πηγή ενέργειας, μειώνεται το βιοτικό επίπεδο των λαών. Ταυτόχρονα, η μεγάλη καπιταλιστική παραγωγή δημιουργεί υπερσυσσώρευση, στοκ, απούλητα προϊόντα, φρακάρισμα στην παραγωγή, αναγκαστική μείωση του κόστους, απολύσεις, ανεργία, φτώχεια. Η υπερπαραγωγή που οδήγησε στην κρίση δημιούργησε και τεράστια επιβάρυνση του περιβάλλοντος με ρύπους και σκουπίδια τα οποία μπαίνουν στην τροφική αλυσίδα, πλήττουν πρώτα τα χαμηλά λαϊκά στρώματα κλπ κλπ. Βλέπουμε δηλαδή ότι η κρίση του καπιταλισμού αφορά όχι μόνο την οικονομία, ή ακόμα στενότερα ορισμένους οικονομικούς δείκτες. Αφορά το περιβάλλον, τη διατροφή, τη δημόσια υγεία, τις αξίες. Οπότε, αν θέλουμε να αναδείξουμε τις αιτίες της καταστροφής του περιβάλλοντος, αρκεί να δούμε σε βάθος τις αντιφάσεις του ίδιου του καπιταλισμού.
Και γιατί δηλαδή ο σοσιαλισμός να είναι πιο “οικολογικός”; Γιατί πολύ απλά στο σοσιαλισμό όλα παράγονται με σχέδιο και μοναδικό κριτήριο, την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Δεν παράγεται τίποτα άναρχα, παράγονται μόνο τα χρειώδη. Ασφαλώς θα πέφτεις κι έξω μερικές φορές, αλλά όσο περνάν τα χρόνια θα πρέπει να τελειοποιείται το κεντρικό σχέδιο και να μην αφήνεται στην τύχη του, όπως σταδιακά έγινε απ' τη δεκαετία του 60 και μετά, με ευθύνη ασφαλώς του κουκουσέ (το ΚΚ της σοβιετικής ένωσης). Ασφαλώς στο μέλλον φυσικά θα πρέπει γίνει οικονομία στις πρώτες ύλες αλλά και να στραφεί όλη η επιστημονική έρευνα στην εξεύρεση νέων πηγών ενέργειας και εξέλιξη ασφαλώς της τεχνολογίας των ανανεώσιμων.
Το ΠΑΣΟΚ έφερε στην Ελλάδα, εκτός απ' την τρόικα και την μόδα της “πράσινης ανάπτυξης”. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Γιωργάκης είναι και πρόεδρος της σοσιαλιστικής διεθνούς πού έχει μεγάλο λόγο στα παγκόσμια πράγματα, ως πολιτικό όργανο του διεθνούς κεφαλαίου. Στις χώρες που έχει την εξουσία, η ΣΔ περνάει – καθ' υπόδειξιν φυσικά των συμφερόντων των πολυεθνικών – την πολιτική της πράσινης ανάπτυξης, του προσεχτικού περάσματος δηλαδή σε “πράσινες” τεχνολογίες σε συνθήκες κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Δηλαδή, οι κυβερνήσεις με την πολιτική αυτή ετοιμάζουν το έδαφος στις πολυεθνικές να μονοπωλήσουν κυριολεκτικά τις νέες τεχνολογίες – τις οποίες φυσικά εφαρμόζουν με το σταγονόμετρο, ενώ μπορούν να γίνουν πολλά περισσότερα – και να ξανακερδοφορήσουν στο μέλλον. Ωστόσο, επειδή τα ιστορικά όρια του καπιταλισμού στενεύουν (για όλους τους λόγους που είπαμε πιο πάνω) είναι αμφίβολο αν θα μπορέσει να μακροημερεύσει ο καινούριος, πράσινος καπιταλισμός.
Οι λαοί αντικειμενικά ξεσηκώνονται απ' όλ' αυτά που τραβάν με την καπιταλιστική κρίση και μέσα απ' αυτό τον ξεσηκωμό θα φανεί κατα πόσο θα απειληθεί το σύστημα, σε κάθε χώρα χωριστά στην αρχή, σε πολλά μέρη του κόσμου αργότερα.
.